Brottkast á fiski er vandamál víða um heim og hefur verið alveg bannað hér á landi í um þrjá áratugi. Jónas R. Viðarsson hjá Matís hefur fylgst grannt með þróun brottkast bæði hér á landi og víðar. Hann telur að bannið hér á landi hafi skilað árangri, og nú er Evrópusambandið einnig að taka við sér.

Hin sameiginlega fiskveiðistefna Evrópusambandsins hefur hingað til hreinlega gert kröfu til þess að fiski sé kastað í sjóinn. Það hefur verið ekki bara leyfilegt heldur skylda ef fiskiskipið er annað hvort ekki með kvóta fyrir honum eða ef fiskurinn er undir leyfilegri lágmarksstærð.

„Þetta hefur bara verið tíðkað hjá þeim, og það er allt samkvæmt reglunum,“ segir Jónas. „En nú er það að breytast.“

Sjónvarpskokkur fór á kreik
Eitt af því sem ýtti við Evrópusambandinu voru sjónvarpsþættir sem breski sjónvarpskokkurinn og rithöfundurinn Hugh Fearnley-Whittingstall gerði árið 2012 og vöktu mikla athygli. Hugh‘s Fish Fight nefndust þessir þættir, en í beinu framhaldi hóf hann herferð gegn brottkasti og náði að safna nærri 900 þúsund undirskriftum.

„Þessir þættir höfðu gríðarleg áhrif,“ segir Jónas. „Auðvitað er þetta ekki eina ástæðan en þessir þættir vöktu svo mikla athygli og höfðu heilmikil áhrif á það að þessi reglugerð um brottkastsbann var samþykkt hjá Evrópusambandinu. Núna er svo komið að því að það er verið að innleiða þetta brottkastsbann hjá þeim, sem er alger stefnubreyting.“

Strax árið 2013 samþykktu leiðtogar Evrópusambandsins þetta bann, sem sambandið hefur svo verið að innleiða í áföngum frá árinu 2015. Það kemur svo að fullu til framkvæmdar árið 2019, en nýju reglurnar snúast í meginatriðum um að allur afli á að koma í land og allt á að teljast gagnvart kvóta.

„Það sem þeir gerðu er að þeir toppuðu upp kvótann sem hver og einn hafði,“ segir Jónas. „Þeir fá þá kvóta fyrir því sem áður hafði verið sett í brottkast. Ef þú hafðir til dæmis haft kvóta upp á tíu tonn og hafðir gefið upp að þú hefðir alltaf verið að henda fimm tonnum, þá fékkstu núna svona um það bil fimmtán tonn.“

Jónas segir það reyndar hafa verið nokkuð kostulegt að fylgjast með því sem gerðist í framhaldinu. „Þetta var merkilegt, sérstaklega varðandi uppsjávargeirann. Þeir voru í marga áratugi búnir að segja að það væri ekkert brottkast hjá þeim, en svo þegar það átti að fara að gefa þeim aukakvóta fyrir því sem hafði áður lent í brottkasti, þá allt í einu sögðu þeir: Það er fullt af brottkasti hjá okkur.“

Skýrslugerðir
„Árið 2011 var birt skýrsla hjá Evrópusambandinu þar sem áætlað var hve mikið brottkast væri hjá þeim,“ segir Jónas, „og þar kom fram að 23 prósent af aflanum fór í brottkast. Þetta eru nokkuð góðar tölur því þeir eru með þannig kerfi að menn eiga að skrá brottkastið, og þar er engin ástæða til að skrá það ekki, öfugt við okkar tölur um brottkast sem ekki er hægt að reiða sig á vegna þess að menn eru ekkert að gefa það upp neitt.“

Matvæla- og landbúnaðarstofnun Sameinuðu þjóðanna, FAO, hefur einnig reglulega gert úttektir á brottkasti, síðast árið 2005 og þar var fullyrt að á heimsvísu væri brottkastið átta prósent.

„Auðvitað vitum við ekkert hvað er að marka þessar tölur,“ segir Jónas, en segir þó að þær gefi ákveðnar vísbendingar.

Hér á landi hefur Hafrannsóknarstofnun sömuleiðis gefið út skýrslu á hverju ári þar sem er reynt að áætla brottkast í þorski og ýsu. Niðurstöðurnar hafa verið þær að brottkast í þorski er um eitt prósent en í ýsu er það tvö til þrjú prósent. Einkum sé það smæsti fiskurinn sem fer í brottkast, og brottkastið í ýsunni sé meira en í þorski vegna þess að meira kemur upp af mjög smárri ýsu.

„Ég veit svo sem ekki hvað maður getur fullyrt en ég hef þá tilfinningu að það sé hægt að treysta þessu nokkuð vel. Það er auðvitað heilmikil aðferðarfræði og mikið af rannsóknum sem liggja að baki þessum skýrslum.“

Stöndum vel að vígi
Jónas segir Ísland að mörgu leyti hafa ákveðið forskot umfram nærri allar aðrar þjóðir sem eru með brottkastsbann.

„Hér höfum við til dæmis tækifæri til að landa í þessum VS-afla til dæmis. Þá fer aflinn beint inn á fiskmarkaðinn og 80 prósent af aflaverðmætinu fer í rannsóknir, í þennan VS-sjóð. Áhöfnin fær þá bara 20 prósent og þetta er þá ekki talið gegn kvóta, en þetta hefur reyndar ekki verið mjög mikið nýtt að undanförnu. Og sama er með undirmál, bara talið 50 prósent gagnvart kvóta, þannig að það er nú verið að gera ýmislegt til að sporna gegn þessu.“

Hins vegar segir hann alltaf hljóta að vera mjög erfitt að eiga við þetta.

„Alls staðar þar sem er kvóti, hvort sem það er hér á landi eða annars staðar, þá lendir þú alltaf í því að fá afla sem inniheldur tegundir sem þú ert kannski búinn með kvótann í þótt þú eigir nógan kvóta í öðrum tegundum: Hvað gera menn til dæmis við þorskinn sem þú færð ef þú átt kannski nóg af ýsukvóta en ert búinn með þorskkvótann. Og sama ef þú ert með takmarkaðan þorskkvóta og færð 200 kall fyrir 4 kílóa fisk en bara 100 kall fyrir 1,5 kílóa fisk, og þá lendirðu í því að menn bara velja verðmætasta aflann. Þetta er náttúrlega vandamál alls staðar sem fer ekkert í burtu.“

Lausnin er auðvitað sú að skipta á kvóta, selja eða leigja kvóta, en sú lausn dugar samt ekki til.

„Þetta er kannski það tól sem við höfum helst í vopnabúrinu út af þessu, en þú lendir samt alltaf í því að það er einhver tegund sem þú ert búinn með á undan öllum öðrum. Og það er vandamál.“

Kvótakerfið skipti sköpum
Jónas segir að kvótakerfið hér á landi hafi skipt sköpum við að draga úr brottkasti.

„Það má held ég segja að kvótakerfið og samþjöppun á kvóta, hvað svo sem mönnum finnst annars um það, sé aðalástæðan fyrir því að brottkast er svo lítið hér á landi. Nú orðið eru það stórar útgerðir sem eiga meirihlutann af kvótanum. Þeir sem eru að höndla með fiskinn eru þá bara starfsmenn þessara stórfyrirtækja.“

Hvatinn til að kasta aflanum er þar minni en hjá smærri fyrirtækjum sem eiga takmarkaðar veiðheimildir.

„Þar er maðurinn, sem á bæði skipið og kvótann, að reka þetta og með því að stunda brottkast er hann náttúrlega að hugsa um eigin pyngju. En sjómönnum á togaranum hjá stórútgerðinni er sléttsama. Ef þeir stunda brottkast þá eru þeir bara að henda kaupinu sínu.“

Hann segir mikið hafa breyst frá árunum upp úr 1990 þegar margar litlar útgerðir voru með lítinn kvóta, og þurftu jafnvel að leigja megnið af sínum kvóta.

„Þá var hvatinn til að stunda brottkast miklu meiri en hann er í dag.“

Framandi vandamál
Evrópskir sjómenn þurfa reyndar að glíma við ýmis vandamál sem við hreinlega þekkjum ekki.

„Eitt varðandi brottkastsbannið í Evrópu er að það er bannað að nota afla sem er undir lágmarksstærð til manneldis.“

Ástæða þess að nauðsynlegt þykir að banna þetta í Evrópu er sú að þar er mikill markaður fyrir smáan fisk.

„Þar vilja menn fá fisk sem passar heill á diskinn, sérstaklega í Suður-Evrópu. Þannig að þar er hvati til þess að sækja beinlínis í smáfiskinn, sem er afar slæmt fyrir stofnana. Með þessu banni er verið að reyna að koma í veg fyrir þann hvata, en um leið skapar það önnur vandamál því menn eru ekkert æstir í að vera að veiða fisk sem þeir muni tapa peningum á að landa. Og þannig er eiginlega staðan í dag. Sjómennirnir í Evrópu eru mjög ósáttir við að þurfa að koma með að landi verðlítinn eða verðlausan fisk, sem þeir þurfa jafnvel að borga með.“

Þetta skapar sérstaklega vandamál á minni fiskiskipum.

„Þetta tekur pláss um borð. Það þarf að fjárfesta í innviðum og fjárfesta í bátum til að geyma þennan afla. Og af því þetta er ekki fiskur til manneldis þá þarf líka að halda þessu sér í lestunum. Það eru sumir útgerðarflokkar sem þurfa beinlínis að stytta úthaldið hjá sér vegna þess að þeir hafa bara ekki pláss um borð. Þannig að þeir kvarta mikið.“

Um 98 prósent af fiskiskipum Evrópusambandsins er styttri en 30 metrar og ríflega 80 prósent bátanna eru innan við tólf metrar.

„Ég var í fyrra í Boulogne í Frakklandi. Flest skipin þar eru um 20 metrar eða svo, og þau eru kannski tvo til þrjá daga á sjó. Þar voru allir að kvarta undan því að nú þyrftu þeir að verða bara dagróðrabátar.“

Tækifærin í líftækni
„Á hinn bóginn er líka fullt af tækifærum eins og í líftækninni að búa til allt mögulegt úr þessu. Við sjáum það bara hér á Íslandi hvað sá geiri er að blómstra. Og þó þetta sé enn sem komið er á frekar litlum skala þá eru tækifæri þarna.“

Vandinn þar er samt sá að það getur orðið flókið að koma hráefninu í nýtingu, þegar mörg lítil fyrirtæki eru hvert á sínum stað að búa til sérhæfða vöru úr tilteknum hluta hráefnisins, en geta ekki nýtt sér aðra hluta þess.

„Yfirleitt er bara verið að vinna með eitthvað ákveðið á hverjum stað, búa til kollagen úr roði eða ensím úr innyflum, þannig að það er ekki svo einfalt að þú getir tekið heilan fisk og hent honum einhvers staðar og farið að búa til lyf eða eitthvað. Þannig að þær lausnir krefjast svolítið meiri átaks heldur en menn eru tilbúnir til að setja í þetta nákvæmlega núna.“

Tegundamergðin flækir málin
„Svo er hitt vandamálið að eftir því sem þú ferð sunnar þá fjölgar tegundunum. Botnfiskaflinn hjá okkur samanstendur mestmegnis af innan við tíu tegundum, en þegar þú ert kominn suður í Miðjarðarhafið eða í Biskajaflóa ertu kannski að fá upp undir 60 eða 70 tegundir í einum túr. Þannig að þetta er svolítið flóknara fyrir þá,“ segir Jónas.

„Svo er náttúrlega verið að prófa allt mögulegt núna til að tryggja að innleiðing brottkastsbannsins gangi eftir. Menn eru til dæmis að skoða það að nota myndavélabúnað til eftirlits og tölvusjón til að flokka aflann. Þetta er reyndar að einhverju leyti komið á markað hér á Íslandi en það sem menn lenda í vandræðum með er að það er ekkert stórmál að flokka þegar þú ert bara með fjórar tegundir en þegar þú ert kominn með 60-70 tegundir þá bara ræður búnaðurinn ekkert við það.“

Hann segir Íslendinga óneitanlega heppna með þetta.

„Já, það öfunda okkur allir út af þessari stöðu. Stofnarnir okkar eru í þannig stöðu að við erum mestmegnis að fá stóran fisk. Við erum ekkert í miklum vandræðum með undirmálsafla.“

Þótti ekki tiltökumál
„Við verðum þó líka að gera okkur grein fyrir því að hérna hefur þetta verið að þróast í þrjátíu ár. Fyrir 20 árum síðan fannst manni ekkert tiltökumál þótt menn væru að henda fiski. Og Evrópuflotinn er staddur þar núna. Á meðan að hjá okkur er það eiginlega komið inn í þjóðarsálina að það er ekki ásættanlegt að stunda brottkast. Þetta er sameiginleg auðlind sem við eigum að fara vel með.“

Sú stærðarhagkvæmni sem fylgir kvótakerfinu hér, með samþjöppun kvóta og fyrirtækja, hefur líka þann kost að hvatinn til brottkasts minnkar.

„Jú, það eru bæði kostir og gallar við kvótakerfið, en þetta er einn af kostunum.“

Meira að segja minni skip, sem ættu kannski frekar samkvæmt þessu að freistast til að henda óæskilegum afla, eru farin að draga verulega úr brottkasti, telur Jónas.

„Þjóðarsálin er bara orðin þannig að menn nenna ekki að standa í þessu,“ segir hann.

Hann segir mjög misjafnt hvernig eftirliti með brottkasti er háttað. Hér á landi hefur það ekki verið sérlega strangt.

„Þetta er mjög dýrt ef menn ætla að gera það almennilega. Ísland hefur verið að reyna að komast eins ódýrt út úr þessu og hægt er og ég held að hægt sé að rökstyðja að þetta sé í lagi vegna þess að við erum komin það langt. Þessi tegund af eftirliti var kannski ekki að virka árið 1990, en nú dugar það ágætlega.“